AΦΙΕΡΩΜΑ: Ο ΜΑΡΤΗΣ ΚΑΙ ΤΑ ΧΕΛΙΔΟΝΙΣΜΑΤΑ (ΤΑ ΚΑΛΑΝΤΑ ΤΗΣ ΑΝΟΙΞΗΣ)

Η μουσική είναι δεμένη με την ιστορία και τον λαϊκό πολιτισμό του ελληνικού λαού. Τα έθιμα και οι παραδόσεις φτάνουν ως τις μέρες μας από την αρχαία Ελλάδα. Ένα από αυτά είναι και τα χελιδονίσματα, ένα αναβλαστικό έθιμο που λαμβάνει χώρα τον Μάρτιο, τον πρώτο μήνα της άνοιξης. Σκοπός του εθίμου είναι η υποβοήθηση της βλάστησης της γης. Ανάλογα αναβλαστικά έθιμα είναι η Πρωταπριλιά στη διάρκεια της οποίας οι άνθρωποι συνηθίζουν να λένε ψέματα με σκοπό να ξεγελάσουν τις βλαπτικές δυνάμεις που πιστεύουν ότι μπορεί να εμποδίσουν την ευφορία της γης αλλά και η έξοδος στη φύση την Πρωτομαγιά η οποία συνοδεύεται από μάζεμα λουλουδιών και πλέξιμο στεφανιών από άνθη.

Ο Μάρτιος, ο πρώτος μήνας της άνοιξης έχει συνήθως άστατο καιρό. Για τον λόγο αυτό και ο ελληνικός λαός έδωσε στον Μάρτη πολλά ονόματα:

Μάρτης ο Κλαψόγελος, ο Πεντάγνωμος, ο Γδάρτης, ο Καψομάρτης, ο Ανοιξιάτης, ο Παλαβιάρης κ.ά.,

καθώς και πολλές παροιμίες:

«Μάρτης, γδάρτης και καλός παλουκοκάφτης»,

«Ο Μάρτης μια κλαίει και μια γελά»,

«Αν ρίξει ο Μάρτης δυό νερά κι ο Απρίλης άλλο ένα χαρά σε “κείνον τον ζευγά που “χει στη γη σπαρμένα»,

«Τον Μάρτη ξύλα φύλαγε, μην κάψεις τα παλούκια» κ.ά.

Σύμφωνα με την παράδοση (όπως την κατέγραψε ο Νίκος Πολίτης το 1904) ο Μάρτης έχει δύο γυναίκες μία καλή, ανοιχτόκαρδη και γελαστή και μια σκουντουφλιάρα και θυμώδισσα που πάντα κλαίει. Κι όταν πάει στη γελαστή γίνεται κι ο καιρός γελαστός κι όταν πάει στη σκουντουφλιάρα ο καιρός χαλάει.

Σύμφωνα πάλι με τον λαό οι έξι πρώτες μέρες του Μάρτη λέγονται δρίμες γιατί λόγω του άσχημου και άστατου καιρού είναι επικίνδυνες για διάφορες ασθένειες. Επίσης οι μανάδες επειδή ξέρουν τις βλαβερές συνέπειες του ήλιου που κάνει την εμφάνισή του τον Μάρτη κι η θερμοκρασία ανεβαίνει προφυλάσσουν τα παιδιά τους φορώντας τους ένα βραχιολάκι, τον «Μάρτη» φτιαγμένο από άσπρη και κόκκινη συνήθως κλωστή. Τα παιδιά το φοράνε μέχρι να δούνε τα πρώτα χελιδόνια. Τότε θα κρεμάσουν το βραχιόλι στο κλαδί ενός δέντρου για να το πάρουν τα χελιδόνια που φτιάχνουν τη φωλιά τους. Σε άλλες περιπτώσεις τα παιδιά φοράνε τον «Μάρτη» μέχρι την Ανάσταση και τον κρεμάνε στο φιτίλι της λαμπάδας τους για να καεί.

Έθιμα του Μάρτη:

Τρίπολη: την παραμονή της 1ης Μαρτίου οι κάτοικοι διώχνουν τον χειμώνα βάζοντας έναν ηλικιωμένο να παριστάνει τον Φεβρουάριο καβάλα σ” έναν γάιδαρο. Τα παιδιά τον ακολουθούν φωνάζοντας: «Όξω κουτσοφλέβαρε, να ρθει ο Μάρτης με χαρά και με πολλά λουλούδια».

Θράκη: την πρώτη μέρα του Μάρτη οι γυναίκες σπάνε στην αυλή κεραμικά σκεύη λέγοντας:

«Όξω ψύλλοι και κοριοί, μέσα “γεια, μέσα χαρά. Έμπα καλόχρονε, έβγα κακόχρονε».

Αιάνη Κοζάνης: Τα παιδιά την πρώτη μέρα του Μάρτη και της άνοιξης τραγουδούν κάλαντα, τα Χελιδονίσματα κρατώντας ένα ξύλινο χελιδόνι στερεωμένο σε μια ξύλινη βάση.

Xελιδόνα έρχεται 

απ’ τη Mαύρη θάλασσα

θάλασσα ν απέρασε

έκατσε και λάλησε.

Mώρ’ καλή νοικοκυρά

σέβα, έβγα στο κελάρι

φέρε αυγά σαρακοστιά

και σκοινιά πεντηκοστά

για να δέσομε το Mάρτη

και το τσιλιμπουρδάκι

κι αν δεν έχετε αυγά

παίρνομε την κλωσσαριά

να γεννάει, να κλωσάει

και να σέρνει τα πουλιά.

Με τον ίδιο τρόπο καλωσορίζουν τα παιδιά την άνοιξη και σε άλλα μέρη της Ελλάδας. Τα τραγούδια τους παρουσιάζουν ομοιότητες και διαφορές τόσο στον στίχο όσο και τη μουσική.

Ρόδος: με παρόμοιο τρόπο (κρατώντας ένα ξύλινο χελιδόνι) λένε τα παιδιά και στη Ρόδο τα χελιδονίσματα ζητώντας χαρίσματα.

Χελιδόνι πέταξε, ήβρε πύργο κι έκατσε

και χαμοκελάδησε Μάρτη, Μάρτη μου καλέ

Μάρτη, Μάρτη μου καλέ και Απρίλη θαυμαστέ

όσοι “μεις οι μαθηταί μαθημένοι είμαστε

ν” αγοράζωμεν εφτά, να πωλούμε δεκαεφτά

το κρασί μες το ποτήρι και τα σύκα στο μαντήλι

και τα σύκα στο μαντήλι και τ” αυγά μες το καλάθι.

Δώστε μας την όρνιθα σας μη μας δείρει ο δάσκαλος μας

κι έχετε το κρίμα σας και την αμαρτία μας.

Που πάνω απ” το κατώφλι σας έχει μία περιστέρα

ανοίξετε την πόρτα σας να πούμε καλησπέρα.

(η παρτιτούρα είναι από την έκδοση του Κ.Α.Λ.Μ.Ε Φιντάνι, φιντανάκι)

Το τραγούδι της χελιδόνας όπως διασώζεται από τον Αθηναίο περί το 200μ.Χ. έχει μεγάλες ομοιότητες στον στίχο με τα σημερινά χελιδονίσματα:

«Ήλθε, ήλθε χελιδών (Ήρθε, ήρθ” η χελιδόνα)

καλάς ώρας άγουσα καλούς ενιαυτούς (φέρνοντας καλοκαιριά και καλή χρονιά)

επί γαστέρι λευκά, επί νώτα μέλαινα (στην κοιλιά της άσπρη και στη ράχη μαύρη)

Παλάθαν συ προκύκλει εκ πίονος οίκου (Πέταξε μας μια αρμαθιά απ” το πλούσιο σπίτι σου)

οίνου τε δέπαστρον, τυρών τε κάνιστρον (και μια κούπα με κρασί και πανέρι με τυρί)

και Πυρών α χελιδών και λεκιθίταν (και σταράκι η χελιδόνα και τσουρέκι)

Ουκ απωθείται. Πότερ” απίωμες ή λαβώμεθα; (Δεν περιφρονεί. Τι θα γίνει; Φεύγουμε ή παίρνουμε;)

Ει μεν τι δώσεις ει δε μη, ουκ εάσομες (Αν μας δώσεις κατιτίς, ειδαλλιώς δε φεύγουμε)

Ή ταν θύραν φέρομες ή θυπερθυρον (ή την πόρτα παίρνουμε ή τ” ανώφλι της)

Ή ταν γυναίκα ταν έσω καθημέναν (ή την κυρά που μέσα κάθεται)

μικρά μεν εστί, ραδίως νιν οίσομες (μικρή είναι κι εύκολα την παίρνουμε)

Αν δη φέρης ρι, μέγα δη τι φέρεις (κι αν μας δώσεις κατιτίς κοίτα να “ν” της προκοπής)

Άνοιγ”, άνοιγε ταν θύραν χελιδόνι (Άνοιγε, άνοιγε την πόρτα στη χελιδόνα)

Ου γαρ γέροντες εσμέν, αλλά παιδιά (Γέροντες δεν είμαστε, είμαστε παιδιά)

Φθιώτιδα: Τα παιδιά τραγουδούν (σε ρυθμό 3/8)

Ήρθ” ο Μάρτης ο καλός κι ο Απρίλης δροσερός,

ήρθανε τρία πουλάκια και καθίσαν στα κλαδάκια

ήρθε, ήρθε η χελιδόνα, ήρθε, ήρθε η μελιδόνα.

Σήκω “συ καλή κυρά να μας δώσεις πέντ” αυγά κι άλλα πέντε κόκκινα.

“Εχουμ” δάσκαλο καλό, έχουμ” δάσκαλο κακό

που μας δέρνει και μας κρούζει και στη φάλαγγα μας βάζει.

Χελιδόνια έρχεται από τη Μαύρη θάλασσα

θάλασσα κι αν πέρασε, έκατσε κι ελάλησε.

Έμαθε τα γράμματα, γράμματα σπουδάματα

γράμματα Ελληνικά που μαθαίνουν τα παιδιά

τα παιδιά από το δάσκαλο.

«Δάσκαλος μας έστειλ

να μας δώστε πέντε αυγά.

Κι αν δεν δίντε πέντε αυγά

παίρνουμε την κλωσσαριά.

Να γεννά και να κλωσάκαι να σέρνει τα πουλιά!!!!

Χελιδονίσματα

Σε πολλές περιοχές της χώρας μας, την πρώτη Μαρτίου ή στις 21 Μαρτίου, ημέρα της εαρινής ισημερίας, τα παιδιά γυρνάνε στα σπίτια κρατώντας ένα αρθρωτό ομοίωμα χελιδονιού, την «χελιδόνα», και τραγουδούν ένα είδος καλάντων, τα χελιδονίσματα. Το έθιμο της χελιδόνας, έχει τις ρίζες του στην αρχαία Ελλάδα, και επιβιώνει μέχρι τις μέρες μας σε πολλά μέρη της Ελλάδας όπως Ήπειρο, Μακεδονία, Θράκη και Δωδεκάνησα.

Την «χελιδόνα» σε κάποιες περιοχές την στολίζουν με φύλλα κισσού, που είναι χαρακτηριστικό της αειθαλούς βλάστησης, σε άλλες, με ζουμπούλια ή άλλα ανοιξιάτικα λουλούδια, κι αλλού της κρεμούν κουδουνάκια και πολύχρωμα χαρτιά.

Οι «Χελιδονιστές», οι οποίοι ήταν κυρίως παιδιά αλλά και σε κάποιες περιπτώσεις ενήλικες, γυρίζουν από σπίτι σε σπίτι τραγουδώντας τραγούδια για τον ερχομό των χελιδονιών. Παλιά, οι νοικοκυρές έδιναν στα παιδιά λάδι, κρασί, αλεύρι, σιτάρι, αυγά και σε λίγες περιπτώσεις χρήματα. Τα λεφτά καθώς και ότι προϊόντα μάζευαν τα παιδιά τα αφιέρωναν στην εκκλησία.

Κάποια «χελιδονίσματα» χαιρετίζουν το έαρ, την άνοιξη και απαγγέλλουν στίχους, για να διώξουν τον χειμώνα ή τον τελευταίο μήνα του, τον Φλεβάρη.

«Ιδε το έαρ το γλυκύ πάλιν επανατέλλει, φέρον υγείαν και χαράν και την ευημερίαν». 

Το δίστιχο αυτό, έχει ηλικία πάνω από 11 αιώνες και ήταν η αρχή από ένα «άσμα ευχετήριον» για τον Βυζαντινό αυτοκράτορα, που το λέγανε τα «μέρη» (οι φατρίες, οι Πράσινοι και οι Βένετοι), στον Ιππόδρομο της Κωνσταντινούπολης, πριν αρχίσουν οι ανοιξιάτικοι ιππικοί αγώνες, το λεγόμενο «μακελλαρικόν ιπποδρόμιον» ή «Λουπερκάλιον», από την ομώνυμη ρωμαϊκή γιορτή.

«Ήλθε ήλθε χελιδών, καλάς ώρας άγουσα, καλούς ενιαυτούς, επί γαστέρι λευκά κηπί (και επί) νώτα μέλαινα». 

Και η χελιδόνα, με την μαύρη ράχη και την άσπρη κοιλιά, ξεκινώντας από την ειδωλολατρική Ελλάδα και πετώντας ασταμάτητα, από άνοιξη σε άνοιξη, για αιώνες ολόκληρους, πέρασε από το Βυζάντιο, και συνεχίζοντας το ταξίδι της έφτασε μέχρι τις ημέρες μας και κελαηδά ακόμα.

 Χελιδόνιν έρχεται, θάλασσαν απέρασε,

τη φωλιά θεμέλιωσε, κάθισε και ελάλησε :

 - Μάρτη , Μάρτη χιονερέ και Φλεβάρη βροχερέ, 

ο Απρίλης ο γλυκύς έφτασε, δεν είν' μακρύς.

 Τα πουλάκια κελαηδούν, τα δεντράκια φυλλανθούν,

τα ορνίθια να γεννούν αρχινούν και να κλωσούν.

Τα κοπάδια ξεκινούν ν΄ ανεβαίνουν στα βουνά,

τα κατσίκια να πηδούν και να τρώγουν τα κλαδιά. 

Έπαψαν τα παγητά και τα χιόνια κι ο βοριάς.

Μάρτη , Μάρτη χιονερέ 

και Φλεβάρη λασπερέ 

ήρθ' ο Απρίλης ο καλός.

Ήρθε πάλι η Χελιδόνα, ήρθε πάλι η Μελιδόνα
απ' τη θάλασσα μακριά και μας έφερε καλά,
τη δροσιά και τη χαρά και τα κόκκινα αυγά.
Χελιδόνα έρχεται απ' την Άσπρη Θάλασσα
θάλασσαν επέρασε και σπυρί κονόμησε κάθισε και λάλησε.
Χελιδόνι μου γοργό, που 'ρθες απ' την έρημο, τι καλά μας έφερες;
- Την υγεία και τη χαρά και τα κόκκινα τ' αυγά.
Το Μάη λαλούν οι πέρδικες, το Μάη λαλούν τ' αηδόνια
Το Μάη κατεβαίνουνε στις βρύσες τα τρυγόνια.
Το Μάη εγεννήθηκα και μάγια δεν φοβώμαι
εκτός αν με μαγέψουνε στην κλίνη που κοιμώμαι.

Ήρθε, ήρθε χελιδόνα, ήρθε κι άλλη μελιηδόνα, 

κάθισε και λάλησε και γλυκά κελάδησε.

«Μάρτη, Μάρτη μου καλέ, και Φλεβάρη φοβερέ,

κι αν φλεβίσεις κι αν τσικνίσεις, καλοκαίρι θα μυρίσεις.

Χελιδόνα έρχεται απ' τη μαύρη θάλασσα πύργον εθεμελίωσε.

Κάθισε και λάλησε και γλυκά κελάηδησε!

Μάρτη, Μάρτη μου καλέ και Φλεβάρη θλιβερέ, 

ο Απρίλης ο γλυκής έφτασε σε 'ναι μακρύς!

Μώρ' κυρά, καλή κυρά, έμπα στο κελάρι σου, 

φέρ' αυγά σαρακοστιανά, ώσπου νά' ρθ' η Πασχαλιά, με τα κόκκινα τ' αυγά.

*Στην Θεσσαλονίκη*

Μάρτης μας ήρθε, καλώς μας ήρθε

τα χελιδόνια έρχονται από την Αραβία,

μας φέρνουνε την άνοιξη κι όλο το καλοκαίρι

και 'μεις για τούτο ήρθαμε, να πούμε καλημέρα

και να παρακαλέσουμε Χριστό και Παναγία

να μας βοηθά παντοτινά και όλοι με υγεία. Και του χρόνου!

*Στην Σάμο*

Δόνι, χελιδόνι ήρθες, καλώς ήρθες. 

Φκιάσε τη φωλιά σου κάμε τα πουλιά σου

φκιάστηνε στο σπίτι κανένας δεν τη γκίζει. 

Το χελιδόνι το πουλί πάει πέρα κι' έρχεται 

πάει και ξανάρχεται 

στήνει μήνυμα και λέει 

πως είναι καλοκαίρι.

*Στην Ρόδο*

Το χελιδόνιμ πέπεται πάει και πάλιν έρκεται 

και τραγουδά και χαίρεται και φέρνει μας μήνυμα(ν) 

πως είναιν άνοιξη καιρού και άρχιση καλοκαιριού 

Και εσείς εμάς τον κόπο μας να μας πληρώσετε πολλά κοσάρια, 

γρόσια και αυγά όχι από ένα κι' από δυο 

αλλά από έξη κι' απ' οχτώ. 

Ήρθε, ήρθε χελιδόνα, φέρνοντας καλοκαιριά και καλή χρονιά, 

στην κοιλιά της άσπρη και στη ράχη μαύρη.

*Στην Κρήτη*

Ο Μάρτης ήρθε με χαρές και με δροσιές γεμάτος, 

όλα τα έχνη τα κακά να μη φανεί η φανιά ντως, 

όξω ψύλλοι και κοργοί, όφιδες και μποντικοί 

κολισαύρες και λιακόνια, όξω απού τ΄ αφεντικού το στρώμα.

Το χελιδόνι νάρχεται , στο σπίτι να φωλεύγει, 

και να του δίδετε θροφή να παίρνει να μισέβγει 

να πηαίνει εις την έρημο, να είναι φορτωμένο,

να τρώει να ευφραίνεται κι αυτό το βλοημένο 

δώτε και μας τον κόπο μας, ό,τι είναι ο ορισμός σας 

και ο Χριστός μας πάντοτε να είναι ο βοηθός σας, 

χρόνους πολλούς να ζήσετε, πάντα ευτυχισμένοι

 σωματικά και ψυχικά να είστε ευτυχισμένοι .

*Στις Σέρρες*

Χελιδόνια έρχεται από τη Μαύρη θάλασσα

θάλασσα κι αν πέρασε, έκατσε κι ελάλησε.

Έμαθε τα γράμματα, γράμματα σπουδάματα

γράμματα Ελληνικά που μαθαίνουν τα παιδιά

τα παιδιά από το δάσκαλο.

«Δάσκαλος μας έστειλε

να μας δώστε πέντε αυγά.

Κι αν δεν δίντε πέντε αυγά

παίρνουμε την κλωσσαριά.

Να γεννά και να κλωσά

και να σέρνει τα πουλιά.

Στην πόλη μας τα παιδιά, μαζί με την αυτοσχέδια χελιδόνα, κουβαλούν σ' ένα καλαθάκι και το "Μάρτη"( * ) τον οποίο και περνούν στα παιδιά των σπιτιών που επισκέπτονται.

(*) Μάρτης ή Μαρτιά

Ο «Μάρτης», είναι ένα παμπάλαιο έθιμο. Πιστεύεται ότι έχει τις ρίζες του στην Αρχαία Ελλάδα, και μάλιστα στα Ελευσίνια Μυστήρια.

Οι μύστες των Ελευσίνιων Μυστηρίων, έδεναν μια κλωστή, την «Κρόκη», στο δεξί τους χέρι και το αριστερό τους πόδι.

Από την 1η ως τις 31 του Μάρτη, τα παιδιά φορούν στο χέρι τους, στον καρπό, ένα βραχιολάκι φτιαγμένο από στριμμένη άσπρη και κόκκινη κλωστή, τον «Μάρτη» ή «Μαρτιά».

Σύμφωνα με την λαϊκή παράδοση, ο «Μάρτης», προστατεύει τα πρόσωπα των παιδιών από τον πρώτο ήλιο της άνοιξης, για να μην καούν.

Τον «Μάρτη» τον φτιάχνουν την τελευταία μέρα του Φλεβάρη, και τον φορούν την πρώτη μέρα του Μάρτη, πριν βγουν από το σπίτι.

Σε μερικές περιοχές τον έβαζαν και στο μεγάλο δάχτυλο του ποδιού «για να μην σκοντάφτουν» ή σαν δαχτυλίδι στο δάχτυλο.

Το βραχιολάκι αυτό το βγάζουν στο τέλος του μήνα, ή το αφήνουν πάνω στις τριανταφυλλιές όταν δουν το πρώτο χελιδόνι, για να τον πάρουν τα πουλιά και να τον χρησιμοποιήσουν για να χτίσουν την φωλιά τους.

Αν το Πάσχα πέσει μέσα στον Μάρτη, τον καίνε στην λαμπάδα της Ανάστασης.

Ο Παυσανίας λέει πως την πρόληψη αυτή την είχαν πάρει από τους Αιγυπτίους.

Όταν τελείωνε ο μήνας έπλεναν την κόκκινη κλωστή (ταινία) στον Ιλισσό και την έκρυβαν για τον άλλο χρόνο. Έτσι η ταινία αυτή πήγαινε από γενιά σε γενιά και όσο πιο παλιά ήταν τόσο πιο γούρικη θεωρείτο.

Αλλά και όλες οι πόλεις, πλην της Σπάρτης, είχαν ανάλογη πρόληψη. Στη Μακεδονία μόνο έχουμε μια παραλλαγή — αντί κόκκινης κλωστής έβαφαν τον καρπό του αριστερού χεριού με πορφύρα.

Το έθιμο - πρόληψη πέρασε και στο Βυζάντιο. Εδώ όμως ο πλούτος άλλαξε την κόκκινη κλωστή με χρυσή. Σαν ερχόταν η ώρα να βγάλουν την κλωστή, καλούσαν τους φίλους σε γλέντι και πριν άπ' αυτό έκαιγαν την κλωστή μέσα σ' ένα πιάτο και από το σχήμα της στάχτης μάντευαν το μέλλον.

Πίστευαν ακόμα οι Βυζαντινοί ότι η άσπρη κλωστή συμβολίζει το πρωινό φως, ενώ η κόκκινη το μεσημεριάτικο καύμα. Έτσι όταν τις φορούσε κανείς απέφευγε τις ακτίνες του ήλιου και δεν μαύριζε — δεν «άρπαζε» - πράγμα που για την εποχή εκείνη δεν ήταν επιθυμητό.

Το έθιμο του Μάρτη γιορτάζεται ίδιο και απαράλλαχτο στα Σκόπια με την ονομασία «Μάρτινκα» και στην Αλβανία ως «Βερόρε». 

Οι κάτοικοι των δυο γειτονικών μας χωρών φορούν βραχιόλια από κόκκινη και άσπρη κλωστή για να μην τους «πιάσει» ο ήλιος, τα οποία και βγάζουν στα τέλη του μήνα ή όταν δουν το πρώτο χελιδόνι. άλλοι πάλι, δένουν τον «Μάρτη» σε κάποιο καρποφόρο δέντρο, ώστε να του χαρίσουν ανθοφορία, ενώ μερικοί τον τοποθετούν κάτω από μια πέτρα κι αν την επόμενη ημέρα βρουν δίπλα της ένα σκουλήκι, σημαίνει ότι η υπόλοιπη χρονιά θα είναι πολύ καλή. 

Τηρώντας παραδόσεις και έθιμα αιώνων, οι Βούλγαροι, την πρώτη ημέρα του Μάρτη, φορούν στο πέτο τους στολίδια φτιαγμένα από άσπρες και κόκκινες κλωστές που αποκαλούνται «Μαρτενίτσα». 

Σε ορισμένες περιοχές της Βουλγαρίας, οι κάτοικοι τοποθετούν έξω από τα σπίτια τους ένα κομμάτι κόκκινου υφάσματος για να μην τους «κάψει η γιαγιά Μάρτα» (Μπάμπα Μάρτα, στα βουλγαρικά), που είναι η θηλυκή προσωποποίηση του μήνα Μάρτη. 

Η «Μαρτενίτσα» λειτουργεί στη συνείδηση του βουλγαρικού λαού ως φυλαχτό, το οποίο μάλιστα είθισται να προσφέρεται ως δώρο μεταξύ των μελών της οικογένειας, συνοδευόμενο από ευχές για υγεία και ευημερία. 

Το ασπροκόκκινο στολίδι της 1ης του Μάρτη φέρει στα ρουμανικά την ονομασία «Μαρτιζόρ». Η κόκκινη κλωστή συμβολίζει την αγάπη για το ωραίο και η άσπρη την αγνότητα του φυτού χιονόφιλος, που ανθίζει τον Μάρτιο και είναι στενά συνδεδεμένο με αρκετά έθιμα και παραδόσεις της Ρουμανίας. 

Σύμφωνα με την μυθολογία, ο Θεός - Ήλιος μεταμορφώθηκε σε νεαρό άνδρα και κατέβηκε στη Γη για να πάρει μέρος σε μια γιορτή. Τον απήγαγε, όμως, ένας δράκος, με αποτέλεσμα να χαθεί και να βυθιστεί ο κόσμος στο σκοτάδι. Μια ημέρα ένας νεαρός, μαζί με τους συντρόφους του σκότωσε τον δράκο και απελευθέρωσε τον Ήλιο, φέροντας την άνοιξη. Ο νεαρός έχασε τη ζωή του και το αίμα του -λέει ο μύθος- έβαψε κόκκινο το χιόνι. Από τότε, συνηθίζεται την 1η του Μάρτη όλοι οι νεαροί να πλέκουν το «Μαρτισόρ», με κόκκινη κλωστή που συμβολίζει το αίμα του νεαρού άνδρα και την αγάπη προς τη θυσία και άσπρη που συμβολίζει την αγνότητα.

Λίγες Παροιμίες για το Μάρτη

Λείπει ο Μάρτης από τη Σαρακοστή

Ο Μάρτης έχει τ’ όνομα κι Απρίλης τα λουλούδια

Σα ρίξει ο Μάρτης δυο νερά κι Απρίλης άλλο ένα

Χαρά σε κείνο το ζευγά πο ‘χει πολλά σπαρμένα

Μάρτης γδάρτης και κακός παλουκοκαύτης.

Από Μάρτη καλοκαίρι κι από Αύγουστο χειμώνα.

Ολ΄ οι μήνες τρων κρέας κι ο Μάρτης κοκάλα.

Πρωτομαρτιά - πρωτομηνιά

Από τη Ρωμαϊκή εποχή ακόμη και μέχρι τον 7ο αιώνα (Βυζάντιο) ο Μάρτης ήταν ο πρώτος μήνας του χρόνου, όπως είπαμε και παραπάνω. Η 1η Μαρτίου ήταν λοιπόν Πρωτοχρονιά γι’ αυτό γιορτάζονταν με πολλά έθιμα. Μερικά από τα πιο σπουδαία έχουν διατηρηθεί μέχρι σήμερα σε κάποια μέρη της Ελλάδας και είναι τα παρακάτω: 

Χελιδονίσματα. Είναι κάλαντα που έλεγαν τα παιδιά (κι ακόμα τα λένε σε κάποια χωριά) τριγυρνώντας από σπίτι σε σπίτι και μαζεύοντας χρήματα. Κρατούσαν ένα καλάθι γεμάτο με φύλλα κισσού και πάνω έβαζαν ένα ξύλινο ομοίωμα χελιδονιού και, όπως γίνεται σήμερα στην πόλη μας με τα «σούρβα» (κάλαντα ανήμερα της Πρωτοχρονιάς), έδιναν τραγουδιστά ευχές στον οικοδεσπότη και την οικογένειά του, Έχουν μάλιστα σωθεί και πολύ παλιά χελιδονίσματα από την αρχαία εποχή και από τα Βυζαντινά χρόνια.

Να ένα από το 200 π.Χ.

«Ήλθ' ήλθε χελιδών

Καλάς ώρας άγουσα

Καλούς ενιαυτούς

Επί γαστέρι λευκά

Απί νώτα μέλαινα»

Που σημαίνει

Ήρθε, ήρθε το χελιδόνι

Που φέρνει καλές ώρες

Και καλά χρόνια

Είναι λευκό στην κοιλιά

Και μαύρο στη ράχη.

Να κι ένα νεότερο από τις Μέτρες Θράκης (τη σημερινή πόλη της Τουρκίας Τσατάλτζα)

«Ήρθε, ήρθε χελιδόνα

ήρθε κι άλλη μελιδόνα

κάβισε και λάλησε

και γλυκά κελάηδησε

Μάρτη, Μάρτη μου καλέ

Και Φλεβάρη φοβερέ

Κι αν χιονίσεις κι αν

κακίσεις

Πάλιν άνοιξιν θ’ ανθίσεις

Συ καλή νοικοκυρά

Έμπα στο κελάρι σου

Φερ' αυγά, περδικωτά

Και πουλιά σαρακοστή

δώσε & μιαν ορνιθίτσα

Φέρε & μια κουλουρίτσα

Μέσα δω που 'ρθαμε τώρα,

Μέσα γεια, μέσα χαρά,

στον αφέντη στην κυρά

Στα παιδιά & στους γονείς

Σ' όλους τους, τους συγγενείς

Μέσα Μάρτης, έξω φύλλα

Εξ' οχτροί, σας τρων οι σκύλοι.

Μέσα φίλοι, μέσα φτήνια

Και χαρές, χοροί, παιχνίδια

Και εφέτος και του χρόνου

Και του χρόνου κι άλλα χίλια»

Τα Ψέματα του Μάρτη

Στην Κοζάνη οι ντόπιοι δε γελάνε την Πρωταπριλιά, όπως γίνεται στα περισσότερα μέρη της Ελλάδας, αλλά την Πρώτη του Μάρτη. Όσο κι αν φαίνεται πως η πόλη πάει ανάποδα από πολλές άλλες, δεν έχει κι άδικο που επιμένει σ’ αυτό το έθιμο! Ας μην ξεχνάμε ότι η 1η Μαρτίου ήταν για πολλά χρόνια πρωτοχρονιά και οι άνθρωποι έλεγαν ψέματα από πολύ παλιά εκείνη τη μέρα για να ξεγελάσουν τα κακά πνεύματα και να μην τους πειράξουν όλο το χρόνο. Ίδια συνήθεια υπάρχει πάντως και σε κάποια άλλα μέρη της Ελλάδας και κυρίως στην Κρήτη.

Εκείνη την ημέρα λοιπόν στην Κοζάνη λένε ψέματα!

Αν καταλάβεις ότι ο άλλος προσπαθεί να σε γελάσει, πρέπει να αποδείξεις ότι δεν γελάστηκες λέγοντας:

«Είναι από τον καιρό της συννεφιάς

Τρώει ο λύκος τα αυτιά σ

Κι αλεπού τα γόνατά σ

Κοιτώ και δεν είναι!»

Αν όμως προσπαθήσεις εσύ να γελάσεις κάποιον άλλον και τα καταφέρεις, φωνάζεις:

«Μάρτ΄ μάρτ΄ μάρτ΄!»

Ο Μάρτης και τ’ αδέλφια του

Υπάρχει κι ένα άλλο παραμύθι σχετικά με τις κακοκαιρίες του Μάρτη, που εξηγεί επίσης και γιατί ο Φεβρουάριος έχει 28 μέρες. 

Τα παλιά τα χρόνια ο Φεβρουάριος είχε 31 μέρες και ο Μάρτιος 28. Αυτό άλλαξε όταν ο Μάρτης θέλησε να τιμωρήσει μια γριά που νόμισε ότι μπορούσε να μιλήσει με αυθάδεια για τη δύναμή του.

Η γριά του παραμυθιού λοιπόν έβοσκε όλο το Μάρτη τα προβατάκια της αλλά τον φοβόταν κιόλας με τις παγωνιές του και προσπαθούσε να προφυλαχτεί. Όταν έφτασε η τελευταία μέρα του όμως, νόμισε πως τη γλίτωσε και είπε γελώντας περιφρονητικά «Πριτς Μάρτη μ, τα ξεχειμώνιασα τα κατσικάκια μου!» Έξω φρενών ο Μάρτης δανείστηκε 3 μέρες από το Φεβρουάριο κι έκανε τέτοιο κρύο τσουχτερό που πάγωσε και η γριά και τα κατσικάκια της. Τις μέρες αυτές δεν τις έδωσε όμως πίσω, γι’ αυτό απέκτησε ο ίδιος 31 και ο Φεβρουάριος έμεινε με 28. 

Μάρτης Στην Κοζάνη

Ο Μάρτης παίρνει την Άνοιξη από το χέρι, και σιγά-σιγά τη φέρνει στην Κοζάνη φουσκώνοντας τα δέντρα και γεμίζοντας τον τόπο χυμούς, λουλούδια και μυρωδιές. Ώσπου να φτάσει αυτή η ώρα όμως, μας τρελαίνει με τα καπρίτσια και τις αταξίες του. Πότε κάνει πολύ κρύο, μπορεί και χιόνι ή αέρα και πότε αφήνει τον ήλιο να λάμψει και να ζεστάνει όλη τη γη.

Για τον καιρό

Οι παλιότεροι άνθρωποι που δεν μπορούσαν να καταλάβουν γιατί ο Μάρτης ήταν τόσο άστατος, είχαν πλάσει ένα σωρό μύθους που εξηγούσαν τις απότομες αλλαγές. Οι πιο γνωστοί είναι οι παρακάτω:

Ο Μάρτης έχει δυο γυναίκες, μια νέα κι όμορφη και μια γριά κι άσχημη. Όποτε κοιτάει την πρώτη γελάει, χαίρεται κι ο ήλιος λάμπει, αλλά όποτε κοιτάει την άλλη στενοχωριέται και κλαίει ενώ ο καιρός γίνεται συννεφιασμένος και βροχερός. 

Οι δώδεκα μήνες ήταν παλιά αδέλφια και ζούσαν μια χαρά αγαπημένοι μεταξύ τους. Ο Μάρτης μάλιστα ήταν ο πρώτος μήνας του χρόνου και είχε μεγάλη δύναμη. Κάποτε αποφάσισαν να φτιάξουν κρασί και να το βάλουν σε ένα βαένι (βαρέλι) για να έχουν να πίνουν όταν ήθελαν. 

Ο Μάρτης σηκώθηκε και είπε στους υπόλοιπους:

− Εγώ θα ρίξω πρώτα μούστο στο βαένι και ύστερα ρίχνετε και σεις.

− Καλά, ρίξε εσύ, είπαν οι άλλοι, κι έτσι έγινε.

Όταν έγινε με το καλό το κρασί είπε πάλι ο Μάρτης.

− Εγώ έριξα πρώτος, γι’ αυτό και θα πιω πρώτος.

− Εντάξει του είπαν οι άλλοι.

Τρύπησε λοιπόν ο καλός σου το βαγένι στο κάτω μέρος, και άρχισε να πίνει μέχρι που το τελείωσε όλο. Όταν ήρθε η σειρά του Απρίλη να πιει κρασί και πήγε και βρήκε το βαρέλι άδειο, θύμωσε πολύ και έτρεξε να το πει στους άλλους. Εκείνοι με τη σειρά τους έγιναν έξω φρενών και ζήτησαν από το Γενάρη να τον τιμωρήσει γι’ αυτό που έκανε. Τον πιάνει λοιπόν ο Γενάρης του τραβάει ένα βρωμόξυλο που είπε αμάν, αλλά του πήρε και την πρωτιά, έγινε δηλαδή ο ίδιος ο πρώτος μήνας του χρόνου.

Έτσι λοιπόν ο Μάρτης όταν θυμάται το κρασί που ήπιε γελάει και ο καιρός ξαστερώνει. Όταν θυμάται όμως το ξύλο κλαίει και ο καιρός γίνεται βροχερός και κρύος.

Ο Μάρτης του Κρασιού

Ο πρώτος μήνας της άνοιξης αλλάζει τη διάθεσή μας και μας επιφυλάσσει ένα πλούσιο οινικό τοπίο. 

Mπήκαμε για τα καλά στον Μάρτη και, πέρα από τις ζεστές μέρες που ελπίζουμε να φέρει, έχουμε και πολλά ενδιαφέροντα για τους οινόφιλους ή έστω τους απλούς φίλους των καλών γεύσεων. Καταρχάς, στις 19-21 Μαρτίου, «παίζει» ο Διεθνής Διαγωνισμός, Οίνου Θεσσαλονίκης, ο οποίος κάθε χρόνο μάς δίνει το στίγμα της ποιότητας του ελληνικού αμπελώνα διά στόματος καταξιωμένων δοκιμαστών. Τα αποτελέσματά του παρουσιάζουν ενδιαφέρον, καθώς δημιουργούν (ή ενισχύουν) τάσεις και βάζουν καινούργια ενδιαφέροντα μπουκάλια στο τραπέζι μας. Λίγες μέρες μετά, στο πλαίσιο του ΟΙΝΟΡΑΜΑ, που μαζί με τη ΔΕΤΡΟΠ αποτελούν (από οινικής πλευράς) τις κορυφαίες εκδηλώσεις κάθε χρονιάς, θα κάνει την εμφάνισή του ο «ALPHA WINE GUIDE 2008». Κι εδώ το ζητούμενο είναι η αξιολόγηση των πονημάτων της ελληνικής οινοποιίας με διαφορετική φιλοσοφία (φανερή δοκιμή) και με την έκφραση της προσωπικής άποψης δύο ανθρώπων. Αν και είμαι ο ένας από τους δύο «δράστες», θα τολμήσω να πω ότι η προσπάθεια (τεράστια, αφού απαιτούνται πάνω από 150 ώρες κοπιαστικής δουλειάς) αξίζει τον κόπο. Την ίδια περίπου εβδομάδα, μαζί με το «ΕΥΖΗΝ» θα κυκλοφορήσει και το «ΕΥΖΗΝ WINE» με θεματογραφία πλούσια κι ενδιαφέρουσα. Πέρα από όλα αυτά όμως, ελπίζω και σε άλλα ακόμα. Στα δύο επόμενα τεύχη θα κάνουμε τις αναλύσεις μας, θα πούμε τη γνώμη μας (και τη δική σας, αν θέλετε). Σήμερα, ωστόσο, μόνο ένα μένει να σας πω: να είστε σίγουροι ότι ο οινικός Μάρτιος παρουσιάζει ενδιαφέρον και θα ωφελήσει την απόλαυση της ζωής μας.

Ο Γιώργος Βασιλείου (Κτήμα Βασιλείου) είναι ένας από τους βασικούς πρωταγωνιστές στο «γίγνεσθαι» του αττικού αμπελώνα. Ειδικά όταν μιλάμε για την καρδιά του, εκεί όπου αδιαμφισβήτητος άρχοντας είναι το Σαββατιανό. Δεν θα διστάσω μάλιστα να τονίσω ότι η συνολική γκάμα των Σαββατιανών που προτείνει ανεβάζει τον πήχη της ποικιλίας και αποδεικνύει ότι αξίζει πραγματικά τον κόπο τέτοια κρασιά να στολίζουν το τραπέζι μας. Η ικανότητα όμως για επιτυχημένα και ενδιαφέροντα κρασιά δεν είναι θέμα γενέθλιας γης. Είναι υπόθεση γνώσης, ταλέντου και επιμονής. Στην περίπτωση του Γιώργου Βασιλείου, αυτό αποδεικνύεται και από τα αποτελέσματα της δουλειάς του στο μεγάλο αμπελοτόπι της Νεμέας. Δοκίμασα (για τις ανάγκες του «ALPHA WINE GUIDE 2008» και όχι μόνο) τη Νεμέα Grand Reserve Ηγεμών 2008 από το Κτήμα Νέμειον. Είναι γνωστό ότι η ζώνη είναι χαρισματική, όπως επίσης είναι γνωστά και τα συχνά άνισα αποτελέσματα από ετικέτα σε ετικέτα. Ο Ηγεμών όμως είναι πολύ καλή δουλειά. Βαθύχρωμος, πλούσιος σε τυπικό φρούτο αλλά και βαρέλι, κολακεύει με νεοκοσμίτικο τρόπο την όσφρηση. Στιβαρός, με όγκο και καλές, εξελίξιμες τανίνες, μπορεί να υποστηρίξει απαιτητικά κρέατα και να «παίξει» αρμονικά μαζί τους. Με το Πάσχα να πλησιάζει, φροντίστε να το συμπεριλάβετε στα «στολίδια» κάποιου γιορτινού τραπεζιού.

Ο Μάρτης στα Ρωμαϊκά χρόνια ήταν πρωτομηνιά , πρώτη του χρόνου. Μετά πρόσθεσαν τον Ιανουάριο και την πρώτη Ιανουαρίου σαν πρωτοχρονιά. Πήρε το όνομά του από το θεό Αρη -mars.Στο βυζάντιο γιόρταζαν την πρώτη Μαρτίου με σπουδαίες δραστηριότητες.

Ο μεγάλος λαογράφος Λουκάτος αναφέρει τα "χελιδονίσματα" που προέρχονται από την αρχαιότητα. Την Πρώτη Μαρτίου οι μικροί έφτιαχναν ένα ομοίωμα χελιδονιού και τραγουδώντας το ανάλογο τραγούδι πήγαιναν από σπίτι σε σπίτι για να μαζέψουν αυγά.

Γιάννης Τούσκας

αναδημοσίευση από: http://blogs.sch.gr/koukoule, http://www.tovoion.com